مطابقت معبد ونابک/آذرنوش با مزار شریف

در شاهنامه معبد آذرنوش بلخ محل قتل موبد موبدان عهد گشتاسپ یعنی زرتشت سپیتمان و همراهان به شمار آمده است. و در بند هشتم کتاب پهلوی شهرستانهای ایران نام شهر ونابک (یا نوازک) که در سمت بلخ بامیک قرار داشته با شهر دارای آتشکده ونابک (دوستدار خدا) یعنی مزار شریف حالیه مطابقت دارد. نام همین آتشکده در شاهنامه نوش آذر (انوش آذر= آتش جاودانی) یاد شده است. لذا به نظر می رسد نام ونابک (دوستدار خدا) که تعلق آن به ایزد مهر را نشان می دهد بعداً با نام امام علی (علی ولی الله) جایگزین شده است.

مهرداد بهار در کتاب پژوهشی در اساطیر ایران هیئت ونابگ را برای نام شهر مذکور و معبد آن ثبت کرده و از روی گزیده های زادسپرم میگوید که آن بوم هیربدان بود. الهامه مفتاح در جغرافیای تاریخی بلخ و جیحون صفحۀ 77 می گوید که ادگار بلوشه نام ونابگ/نوازک را نین بگ خوانده و گنبد ترجمه کرده است و بارتولد در تذکرۀ جغرافیای تاریخی ایران صفحۀ 66 میگوید که پیشتر در جای مزار شریف قصبۀ خیبر قرار داشته است (می دانیم که این نام با امام علی مربوط است). پس معلوم میشود که مردم بلخ مقبرۀ امام علی را در محل گنبدی در روستای خیبر در حوالی بلخ یافته و آنجا را مزار شریف نامیده اند. لابد این همان معبدی نوش آذر بوده است که پیشتر محل قتل زرتشت و موبدان همراه وی به شمار می رفته است. کتاب پهلوی شهرستانهای ایران میگوید که "در بلخ بامیان سپنداته (گائوماته زرتشت) پسر ویشتاسپ (در واقع منظور سپنداته برادر مگابرن ویشتاسپ کیانی/مادی، نه سپندانه/داریوش پسر ویشتاسپ نوذری/هخامنشی) شهر ونابگ/نین بک (گنبد) را بنا نهاد و در آنجا آتش با شکوه وهران را برقرار کرد و نیزه خود را در آنجا نصب نمود." نامهای خیبر و نین بگ را به سانسکریت به صورت خَی-پرو و نینیه-بگ می توان به معنی محل آتشکده و محل گنبد خدایگانی محفوظ و پنهانی و درونی گرفت.